Mensen hebben genoeg van de onderlinge afstand, de afkeer en de afbraak. Laten we de wereld wat beter maken in 2021. Prettiger voor onszelf en voor anderen.
Drie problemen
Er komen tegenwoordig drie problemen samen in de maatschappij die elkaar versterken:
- Door corona zitten we thuis en is het moeilijker verbinding met andere mensen te maken;
- door de (internet)bubbels waar we inzitten hebben we geen gezamenlijke waarheid meer;
- zoals we gezien hebben bij de Brexiteers kan in hele samenlevingen de weerstand tegen manipulatie ernstig verzwakt raken.
Kortom, het bindweefsel van de maatschappij is ernstig verzwakt en dat leidt tot desintegratie.
Op 3 januari 2021 demonstreerde in Haarlem de organisatie Vrouwen voor Vrijheid tegen de coronamaatregelen. De groep vindt dat de maatregelen de individuele vrijheden van mensen aantasten. Vanaf een podium werden op een groot grasveld eindeloze en heel saaie toespraken gehouden. Er kwamen ruim 1.750 belangstellenden op af.
Ik vond het opvallend dat er eigenlijk maar één echte complotdenker op het podium stond. Zij was wel direct de interessantste spreekster. De andere sprekers hadden een hoog Happinez-gehalte. Ze hadden het vooral over hun persoonlijke ervaringen, hun intuïtie, hun gevoel volgen, over verbinding zoeken.
Dit is ernstig
Corona heeft de wereld grondig uit evenwicht gebracht. We mogen niet meer bij elkaar komen, privé en professioneel, zoals we gewend waren. Mensen houden zich slecht aan de regels, omdat die regels ons heel zwaar vallen. We zijn erachter gekomen dat we als mensen eigenlijk dicht bij elkaar moeten zijn. Met lapmiddelen als Zoom proberen we werk en leven zo goed mogelijk door te laten gaan. Het is alleen heel moeilijk nieuwe contacten te maken, spontane contacten te hebben en verbinding met andere mensen te maken. Natuurlijk zijn de maatregelen hard nodig om het coronavirus te bestrijden, maar het is lastig het vol te houden.
Nu ons leven zich meer op internet afspeelt en we meer tijd alleen doorbrengen, zien we nog minder wat zich buiten onze bubbel afspeelt. Dat was zonder corona al een probleem, maar nu ons aantal contacten veel beperkter is, kunnen we onze eigen gedachten, gevoelens en ideeën nog minder bespreken met anderen en op die manier toetsen.
Dat is ook een van de risico’s voor de sprekers bij de manifestatie die hun persoonlijke gevoel de hoogste prioriteit gaven. Als je te lang alleen zit is je intuïtie volgen natuurlijk het laatste wat je moet doen. Pas in de relatie met anderen kun je de waarde van je gevoelens en gedachten beoordelen. Waar zij spraken over verbinding leek het meer erop dat anderen het onvoorwaardelijk met hun intuïtie eens moesten zijn. Voor mensen die op Twitter zitten mogelijk herkenbaar.
“L’enfer, c’est les Autres”
Jean-Paul Sartre
En dit wordt nog verder versterkt door gewetenloze manipulatoren, die zo hard mogelijk op emotionele knoppen drukken en daardoor het wij-zij-denken versterken. Zo is Brexit tot stand gekomen, zijn de VS tot op het bot verdeeld en kunnen we nauwelijks meer weten wat waar is.
Deze factoren leiden samen tot een ernstige verzwakking van het bindweefsel van de maatschappij en ik denk dat het verstandig is als we daar in 2021 wat aan gaan doen.
Wat gaan we doen?
Maar wat kunnen we doen om het maatschappelijke bindweefsel weer te versterken? Hoe kunnen we tot elkaar komen en mensen in verschil én in overeenkomst in hun waarde laten? Ook de intoleranten, de schoften, de dommeriken? Zonder dat we zwakkelingen worden? En trouwens, zouden anderen ons misschien ook een domme intolerante schoft kunnen vinden?
Het zal niet meevallen, en toch, zoeken naar verbinding, een gezamenlijke waarheid en weerstand tegen manipulatie. Dat lijkt me wel een aardige ambitie voor 2021.
Pas als we met elkaar praten en bereid zijn onze overtuigingen te toetsen en aan te passen, kunnen we voorbij onszelf treden. Dan kunnen we een gezamenlijke waarheid creëren. Tijdens de manifestatie in Haarlem riep de complotdenkster: “kies niet voor DE waarheid, kies voor JOUW waarheid!”
Laten we dat vooral niet doen, dat sloopt elke kans tot verbinding. Laten we in plaats daarvan voor ONZE waarheid kiezen.
Misschien bent u moe van opwinding, argwaan en fanatisme. Moe van de manische meningenmachine. Misschien snakt U stilletjes naar een beetje onderling begrip. Ontspanning. Doodgewone vriendelijkheid. En denkt U: ik ben blijkbaar een buitenbeentje. Laat me U geruststellen: dat bent U niet. U bent onmisbaar. Ook de zachte stemmen verdienen het om gehoord te worden. Scherpe debatten over uitgesproken opvattingen of radicale ideeën horen bij een vrije samenleving. Ze zijn nodig en brengen ons verder. Wie houvast zoekt in die opvattingen of ideeën, mag niet worden buitengesloten. Maar het kenmerk van een vrije samenleving is nu juist dat er óók ruimte is voor nuance. Voor redelijkheid en mildheid. Voor nieuwsgierigheid en onderzoek. Voor ironie en zelfrelativering – altijd het beste medicijn bij een opgekropt gemoed.
Koning Willem-Alexander in zijn kersttoespraak van 2020
Even praktisch, wat moeten we gaan doen? Laten we ons tot Cicero wenden. Cicero leefde ook in een tijd waarin de maatschappij buitengewoon instabiel was.
Het waren gevaarlijke tijden in Rome. De republiek was zo’n beetje ingestort, de keizertijd nog niet begonnen. Mannen streden bloedig om de macht. En de ooit grote macht van Cicero was getaand. In die omstandigheden publiceerde hij in 55 v. Chr. zijn retorische meesterwerk De Oratore, de ideale redenaar. De kern van zijn betoog wordt gevormd door de drie onderdelen van het goede spreken:
‘Ten eerste het gunstig stemmen, ten tweede het informeren en ten derde het emotioneel beïnvloeden van de mensen. Van deze drie onderdelen vereist het eerste een innemende wijze van spreken, het tweede helderheid en directheid, en het derde zeggingskracht. (Cicero, De Ideale redenaar, 2.129)
Wat is retorica?
Retorica is de kunst van het overtuigen, de wetenschap van het goede spreken. En het heeft al 2500 jaar een hele slechte naam. Manipuleren, je zin krijgen onder valse voorwendselen, mooie praatjes, dat maken veel mensen ervan, te beginnen met de grote filosoof Plato.
Ten onrechte. Het is een systeem om een verhaal te houden en daarbij alle aspecten van de overtuigingskracht te gebruiken: een steekhoudende inhoud, want daar begint alles mee. Een betrouwbare uitstraling, want wie iets zegt doet ertoe. Een beroep op de gevoelens van het publiek, want het zijn geen robots, het zijn mensen.
Retorica is niet alleen geschikt om een mooie toespraak of presentatie te houden. Niet alleen om je zin te krijgen. Niet alleen om mooie praatjes te verkopen.
Retorica is een systeem om helder na te denken over wat je wilt bereiken in relatie tot anderen, en dat dan fraai en vooral effectief onder woorden te brengen. Meer hier.
Juist door anderen te willen overtuigen en je door anderen te willen laten overtuigen, kom je nader tot elkaar op onderwerpen die je belangrijk vindt.
Wat nu?
Goed, nu ga je je natuurlijk onmiddellijk verdiepen in de retorica. Je gaat Cicero lezen, Aristoteles en Quintilianus. Of in elk geval hun lemma’s op Wikipedia. Je let erop dat je mensen gunstig stemt door innemend te spreken, je zorgt dat je helder en direct je boodschap overbrengt en je vergroot je zeggingskracht. Zo nodig schakel je iemand in om je terzijde te staan.
Waar leidt dit nou toe?
Een, je doet je best anderen voor je in te nemen. Je wordt vriendelijker, attenter, luistert ook naar de anderen. Dat is in de meeste publieke gesprekken al een enorme vooruitgang.
Twee, je bent helder en direct, met onderbouwde gedachten. Je begrijpt zelf wat je zegt en je zorgt ervoor dat degene met wie je praat jou ook begrijpt.
Drie, je ontwikkelt de empathie om te zien waar anderen mee zitten, waar ze bang voor zijn, of op hopen. En je helpt ze meer mogelijkheden te zien, je geeft ze meer hoop.
Dat kan al een flinke verbetering zijn, maar je gaat verder. Je vraagt dit ook van anderen. Bij voorkeur als je de innemendheid een beetje onder de knie hebt. Dan gaat het nog harder.
Je probeert mensen ertoe te krijgen zich welwillender op te stellen. Je vraagt door tot hun standpunten én onderbouwingen helder zijn. Je bekijkt en bespreekt welke emoties iemand bij je losmaakt of lijkt los te willen maken.
En plotseling lijkt het veel eenvoudiger: verbinding, een gezamenlijke waarheid en weerstand tegen manipulatie.
verbinding, een gezamenlijke waarheid en weerstand tegen manipulatie
Het is nog steeds best ingewikkeld in de praktijk, maar als je in jouw verhalen, toespraken en gesprekken alle drie elementen van Cicero inbrengt en dat ook van anderen vraagt dan maken we elke dag een beetje voortgang.
En dan
Praktische kennis van de retorica kan de wereld mooier maken.
2021 is het jaar waarin we meer retorisch moeten leven. Zodat we net als de demonstranten meer verbinding kunnen zoeken, maar zonder ons eigen gelijk tot norm te verheffen en zonder andere mensen in gevaar te brengen door belangrijke maatregelen niet na te leven. En er blijft nog genoeg om je voor of tegen uit te spreken. Ik hoop dat demonstranten leren om voortaan betere toespraken te houden.
Maar wij, wij worden vriendelijker, scherpzinniger en empathischer, met z’n allen.